Kronik Yorgunluk Sendromu
Doç. Dr. Sibel Çakır İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri A.D, Çapa-İstanbul
Kronik yorgunluk sendromu (KYS), aşırı yorgunluğun ve fiziksel belirtilerin olduğu, fiziksel ve zihinsel aktivite ile daha da kötüleşen, dinlenmeyle düzelmeyen, bu duruma neden olabilecek fiziksel bir hastalığın saptanamadığı, kişinin sosyal ve iş yaşamında ciddi sorunlar yaratan karmaşık bir sağlık problemidir. Kronik yorgunluk toplumda %11-19 gibi oldukça sık bir oranda görülürken, KYS %0.1-2.5 arasında azımsanamayacak bir oranda görülür. Kadınlarda ve 40 yaşından büyük kişilerde daha sıktır. Ciddi ekonomik kayba, sağlık harcamalarında artışa, yaşam kalitesinde bozulmaya ve verimlilikte azalmaya neden olur.
KYS’na nasıl tanı konulur?
Kronik (uzun süren) yorgunluk belirtilerini ortaya çıkaran diğer nedenlerin dışlanması ve Hastalıkları Kontrol ve Önleme Merkezinin geliştirdiği tanı ölçütlerine1 göre tanı konur.
Bu ölçütler şöyledir;
- Şiddetli yorgunluğun en az 6 aydır sürmesi ve aşağıdakilerden en az 4 ünün bulunması
- Baş ağrısı
- Çoklu eklem ağrısı(şişlik ve kızarıklık olmaksızın)
- Kas ağrısı
- Efor sonrası 24 saatten uzun süren güçsüzlük
- Kısa süreli bellek problemleri ve konsantrasyon güçlüğü
- Dinlendirmeyen uyku
- Boğaz ağrısı
- Lenf nodlarında hassasiyet
Kronik yorgunluğu olan kişilerin yaklaşık üçte birinde kronik yorgunluk sendromu (KYS) tanısı konur. Tanı koydurucu bir test yoktur. Çeşitli tıbbi incelemeler(kan sayımı, tiroid testleri, metabolik inceleme, idrar tetkiki, C reaktif protein
gibi) ve genel bir fiziksel muayene sonrasında tanı konulabilir. Ayrıca eşlik eden uyku bozukluğu, ağrı, depresyon gibi ektanılar da incelenmelidir. Hastaların %39-47’sinde depresyon saptanır ve kronik yorgunluk ve depresyon tanıları sık sık karışabilir. Majör depresyonda depresif duygudurum, zevk alamama, isteksizlik, umutsuzluk, çaresizlik, suçluluk duygusu, dikkat, konsantrasyon güçlüğü ve iştah-kilo kaybı, uyku bozukluğu, huzursuzluk, yavaşlama gibi belirtiler görülmektedir. KYS’na eşlik edebilen psikiyatrik bozukluklar içinde en sık görüleni depresyondur. KYS ve depresyon birbirinin içine geçer, diğerinin ortaya çıkışını kolaylaştırıp, şiddetlendirebilir.
Nedeni nedir?
KYS’na neden olduğu düşünülen sebeplerin tek başına mı, birbirleriyle etkileşerek mi bu duruma neden olduğu netleşmemiştir.
Kronik yorgunluğa neden olarak çeşitli viral enfeksiyonlar (Epstein-Barr virüsü), immün ve adrenal sistem bozuklukları, genetik yatkınlıklar, biyopsikososyal model, beslenme ve uyku bozuklukları, stres faktörlerinin bir araya geldiği düşünülmektedir. Çocukluk çağı travmaları, strese yatkınlığa, psikosomatik ve depresif bozukluklara neden olabilir. Psikolojik sorunlardan özellikle depresyon ve KYS birlikteliği sıktır. Hipokortizolizm denilen böbrek üstü bezlerinin çalışma bozukluğu KYS’nda sık görülebilir. Hipotalomo-hipofizer uyarıya adrenal sistemin yanıtsızlığı, genetik, enfeksiyon, çocukluk çağı travması ya da bütün bu faktörlerin kombinasyonu ile olabilir. Uyku döngüsü bozuklukları, melatonin denen hormon salınımının yetersizliği, bazı beslenme bozuklukları da KYS ile ilgili olabilir.
Hangi hastalıklardan ayırt etmek gerekir?
KYS pek çok tıbbi hastalıkla karışabilir ve ayırıcı tanıda aşağıda başlıcaları verilen hastalıklar dışlanmalıdır:
- Endokrinolojik hastalıklardan Addison hastalığı, adrenal yetersizlik, Cushing hastalığı, diabet, hipertiroidi, hipotiroidi.
- Hematolojik hastalıklardan anemi, kanser türleri
- Enfeksiyöz hastalıklardan hepatit, HIV enfeksiyonu, Lyme hastalığı, tüberkuloz
- Romatolojik hastalıklardan; dermatomyozit, fibromyalji, , romatoid artrit, Sjögren hastalığı, lupus, temporal arterit.
- Nörolojik hastalıklardan; M.Skleroz, Narkolepsi, Parkinson hastalığı
- Psikiyatrik hastalıklardan; Majör depresyon, bipolar bozukluk, yeme bozuklukları, somatoform bozukluklar, şizofreni, madde kullanımı
- Diğer; Çölyak hastalığı, kalp yetmezliği, ağır metal zehirlenmesi, uyku apne, vitamin eksikliği, ilaç zehirlenmeleri-etkileşimleri
Kronik yorgunluğa neden olarak çeşitli viral enfeksiyonlar, psikososyal stres faktörlerinin bir araya geldiği düşünülmektedir.
Nasıl tedavi edilir?
Eşlik eden depresyon, uyku bozukluğu ve ağrıyı tedavi etmek önemlidir. Bunlar için medikal, psikolojik ve sosyal alanlarda önlemler alınmalıdır. Uyku bozukluğu; yorgunluk, kas iskelet sistemi ağrıları, irritabilite denilen aşırı sinirlilik ve konsantrasyon bozukluğunu beraberinde getirir. Uyku bozukluğunun tedavisinde, uyku düzenli hale getirilir, uyku bölünmesi engellenir ve uyku kalitesi geliştirilir. Düzenli aynı saatte uyumak, gerekirse sedatif ve hipnotik uyku ilaçlarını bir süre kullanmak, kas iskelet sistemi için NSAİ ilaç kullanımı, gün içinde kısa sureli uykudan kaçınma, hafif derecede günlük egzersiz yapma ve diğer uyku hijyeni stratejileri önerilir.
İlaç tedavilerinin bilinen fazla yararları yoktur. Kademeli egzersiz, yaşam düzenlemesi ve bilişsel davranışcı tedaviler (BDT) yarar sağlar. Bilişsel davranışçı terapinin hastanın depresyonu, anksiyetesi, iş ve sosyal uyumu üzerine etkili olduğu gösterilmiştir.
BDT hastaların kendi hastalığıyla ilgili inanç ve düşünceleri, bununla nasıl başa çıkacağı ve davranış değişikliğine odaklanır.
Uygun olmayan düşünce ve davranışlar hastalığın şiddetini arttıran etki gösterdiği için, bunların değiştirilmesi yarar sağlar, yaşam kalitesi düzelir. Tedavi ne kadar erken yaşta başlarsa o kadar başarılı olur.
Vitaminlerin, antiviral ilaçların, kortizon ve diğer tedavilerin yeterli etkisi olmadığı düşünülmektedir.
Sonuç olarak; KYS iç içe geçmiş pek çok belirtinin olduğu karmaşık bir sorundur. Belirtilerin ayrıştırılması ve onlara neden olabilecek faktörlerin taranması önemlidir. Uyku, ağrı ve depresyonun terapi ile düzeltilmesi ve kademeli egzersizle yorgunluğun aşılması etkilidir. İlaç ve diğer tedavilerin kısıtlı etkisi vardır.
Kaynaklar:
- Fukuda K, Straus SE, Hickie I, Sharpe MC, Dobbins JG, Komaroff A; International Chronic Fatigue Syndrome Study Group. The chronic fatigue syndrome: a compre- hensive approach to its definition and study. Ann Intern Med. 1994;121(12):953-95
- Yancey JR, Thomas SM. Chronic fatigue syndrome: diagnosis and treatment. Am Fam Physician. 2012. 15;86(8):741-6.
- Loblay R, Bertouch J, Darveniza P, Hickie I, Lloyd A, Rowe K, et al. Chronic fatigue syndrome. Clinical practice guidelines. MJA 2002;176:17-55.
- Whiting P, Bagnall AM, Sowden AJ, Cornell JE, Mulrow CD, Ramirez G. Interventions for the treatment and management of chronic fatigue syndrome: a systematic review. JAMA 2001;286:1360-8.
- Vermeulen RC, Scholte HR. Azithromycin in Chronic Fatigue Syndrome (CFS), an analysis of clinical data. J Transl Med 2006;4:34.
- Saggini R, Vecchiet J, Iezzi S, Racciatti D, Affaitati G, Bellomo RG, Pizzigallo E. Submaximal aerobic exercise with mechanical vibrations improves the functional status of patients with chronic fatigue syndrome. Eura Medicophys 2006;42:97-102.
- Greenberg S, Frid M. Chronic fatigue syndrome-exercise and physical activity. Harefuah 2006;145:276-80.